डॉ. आनंदीबाई जोशी: भारताच्या पहिल्या महिला डॉक्टरांचा प्रेरणादायी प्रवास

डॉ. आनंदीबाई गोपाळराव जोशी या केवळ भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर नव्हत्या, तर त्या शिक्षण, धैर्य आणि समाजसुधारणेच्या दिशेने घडलेल्या महत्त्वाच्या प्रवासाचे प्रतीक होत्या. 31 मार्च 1865 रोजी पुण्यात जन्मलेल्या आनंदीबाईंच्या जीवनप्रवासाने अनेक महिलांसाठी प्रेरणादायी उदाहरण निर्माण केले. त्या यमुना या नावाने जन्मल्या, मात्र विवाहानंतर त्यांचे नाव आनंदीबाई झाले. केवळ स्वतःसाठी नव्हे, तर संपूर्ण भारतीय स्त्री समाजाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी त्यांनी मार्ग निर्माण केला.

त्यांच्या जीवनाची सुरुवात एका पारंपरिक कुटुंबात झाली, जिथे स्त्रियांनी शिक्षण घेणे दुर्मिळ होते. नऊव्या वर्षीच त्यांचा विवाह गोपाळराव जोशी यांच्याशी झाला, जे स्वतः एक प्रगतिशील विचारांचे होते. त्यांनी आनंदीबाईंना शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. चौदाव्या वर्षी मातृत्वसुख लाभले, मात्र मुलाच्या आजारपणात योग्य वैद्यकीय उपचार न मिळाल्यामुळे त्याचा मृत्यू झाला. हा धक्का त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारा ठरला. त्यांनी ठरवले की अशा परिस्थितीत अन्य कोणत्याही आईला जावे लागू नये, आणि त्यामुळेच त्यांनी डॉक्टर होण्याचा निर्धार केला. त्या काळात स्त्रियांनी शिक्षण घेणेच कठीण होते, आणि डॉक्टर होणे तर कल्पनेपलीकडचे होते. मात्र, गोपाळरावांनी आनंदीबाईंना शिकण्यासाठी पूर्ण पाठिंबा दिला. त्यांनी अमेरिकेतील पेनसिल्व्हानिया विद्यापीठात वैद्यकीय शिक्षण घेण्याचा निर्णय घेतला. त्याकाळच्या मानसिकतेनुसार एका हिंदू स्त्रीने परदेशात जाऊन शिकणे हे समाजाला अजिबात मान्य नव्हते. लोकांनी टीका केली, विरोध केला, पण आनंदीबाईंनी निश्चय सोडला नाही. समाजाच्या विरोधाला न जुमानता त्या बोटीने एकट्याच अमेरिकेला रवाना झाल्या आणि सात समुद्र पार करत आपले शिक्षण पूर्ण केले. त्या भारताच्या पहिल्या महिला डॉक्टर झाल्या आणि त्यांनी देशातील महिलांसाठी शिक्षण व आरोग्याच्या नव्या संधी निर्माण केल्या.

शिक्षणाच्या प्रवासात त्यांना अनेक अडथळे आले. अमेरिकेतील हवामानामुळे त्यांचे आरोग्य खालावत गेले. त्यांना क्षय झाला, पण तरीही त्या थांबल्या नाहीत. शिक्षण पूर्ण करून त्या भारतात परतल्या आणि आपल्या देशातील स्त्रियांसाठी वैद्यकीय सेवा देण्याचे स्वप्न पाहू लागल्या. दुर्दैवाने, त्यांच्या शरीराने साथ दिली नाही आणि अवघ्या 22व्या वर्षीच त्यांचे निधन झाले. मात्र, त्यांनी उभारलेला मार्ग पुढील पिढ्यांसाठी दीपस्तंभ ठरला. त्यांचे जीवन आपल्याला शिकवते की, स्वप्नं पाहणं सोपं असतं, पण ती पूर्ण करण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो. त्यांनी सामाजिक बंधनांना झुगारले, शिक्षणासाठी कठीण परिस्थितीतही प्रयत्न सुरू ठेवले आणि अपयश आलं तरी मागे हटल्या नाहीत. त्यांची कथा हे दर्शवते की शिक्षण हीच खरी शक्ती आहे आणि कोणत्याही परिस्थितीत आपल्याला आपले ध्येय गाठण्यासाठी झगडावे लागते.

आज, त्यांच्या जयंती निमित्त आपण त्यांच्या कार्याची आठवण ठेवून त्यांच्या धैर्याचा, मेहनतीचा आणि चिकाटीचा आदर्श घ्यायला हवा. त्यांनी निर्माण केलेला मार्ग आपण पुढे चालत राहिलो, तर भारतात आणखी असंख्य आनंदीबाई घडतील. त्यांच्या स्मृतींना विनम्र अभिवादन!

-मृण्मयी पाटस्कर

Verses of Eternity: Cherishing the Soul of Poetry

“That you are here—that life exists and identity; That the powerful play goes on, and you may contribute a verse”   -Walt Whitman 

Whitman expresses in the aforementioned lines his appreciation of mere existence and the idiosyncrasy of an individual. With a heart set to inspire future generations, he urges each individual to have complete freedom in selecting their "verse" and carve their name upon the echoes of eternity. March 21st is celebrated as World Poetry Day to honor the diversity in poetry from multiple angles, be it in preserving linguistic diversity and cultural heritage or how it acts as an artist’s voice in dynamic social changes, like Sylvia Plath who used poetry as a medium to challenge patriarchy and oppression. In order to harmonize the spirit’s rhythm, UNESCO declared World Poetry Day in 1999. Through dawns and dusks, the world has beheld those who spun words into eternity’s tapestry. Specifically William Shakespeare, Rumi, Robert Frost, Emily Dickinson, Sylvia Plath, Pablo Neruda, Homer, Rabindranath Tagore and countless voices that are immortal in the ink of history. 

“Where the mind is led forward by thee Into ever-widening thought and action Into that heaven of freedom, my Father, let my country awake” -Rabindranath Tagore 

The cited text is the closing lines of Tagore’s poem “Where the Mind is Without Fear”. The poet sketches echoes of a society where the young minds are progressive, with a flame that hungers for the oil of understanding. He prays to God to cultivate a nation where the seeds of freedom grow with the zeal of a rising sun. Now allow me to ask you this, when was the last time you read a poem? Not for school, not for a quick Instagram post, but to truly feel its essence, its depth, its soul? Let me guess, probably in the distant yesterdays. Poetry, an art that was once the lifeline of human expression, is being reduced to mere captions and hashtags in an era of short attention spans and viral content. Have we lost sight of its depth? Poetry serves as a gentle reminder to slow down, feel, and connect in a world that often walks over feelings, because every poem is like a lantern in the dark, guiding us back to ourselves. On this World Poetry Day let's celebrate the ability of words to inspire, heal, and remind us that poetry can speak even when all else is silent. 

 "We don’t read and write poetry because it’s cute. We read and write poetry because we are members of the human race. And the human race is filled with passion." -Prof. John Keating from The Dead Poets Society

-Arushi Yadav

रंगभान

मला मोहित करतात रंग, त्यांच्या छटा, त्यांचं दिसणं, त्यांचं असणं, सारंकाही. जगातले आणि आयुष्यातले रंग सारखेच असं वाटलं तेव्हा कळलं की एकेका आयुष्यानेच जग रंगीत होत राहातं, कधी प्रेमाने लाल, दुःखाने काळं किंवा स्थैऱ्याने पांढरंही. कोणताच रंग नसलेला 'ना'रंगी रंग जसा पाण्याला असतो तसा तुम्हां-आम्हालाही तो निसर्गदत्त असतो. जिथे जन्मावं, ज्या स्थितीत राहावं, वाढावं तिथला रंग पांघरत राहतो आपण. तो रंग नक्की ल्यावा मात्र ल्यावा तो विवेकाच्या गाळण्यातून गाळून. असा विचार केला तर किती सहज वितळून जातो पदराखाली जपलेला खोटा अभिमान, माणसातली आणि खरंतर मनातली दरी लीलया भरून काढतात हे रंग... मात्र पूर्वसुरींच्या अनुभवातून एक गोष्ट नक्की कळते की ह्या रंगांचं प्रयोजन फार व्यापक आहे, बघावा तसा पर्वत दिसावा तसेच हे रंगदेखील आहेत. सृष्टीच्या व्यापकतेचं वैभव हे रंगच तर दाखवतात. समुद्र आणि वाळवंटाचा रंग एक नाही म्हणूनच दोघांना त्यांचं-त्यांचं महत्त्व आहे, माहात्म्य आहे. ह्या रंगांकडे जेव्हा भौतिकदृष्ट्या बघतो तेव्हा खरंच अवाक् होऊन जातो. शरीरातल्या विशिष्ट पेशी दृष्याच्या रंगभानासाठी कारणीभूत ठरतात असं शास्त्र सांगतं. माणसा-माणसात त्यातले पुसटसे भेद आणि त्याचे आजारही सांगतं, ते खरं देखील आहे पण यावरून काही अंशांनी तरी माणसांची दृष्टी वेगळी असते हेच स्पष्ट होतं. हे कळल्यावर दृष्टी वेगळी असल्याने माणसांचा दृष्टिकोन वेगळा असणारच हे मनाला इतकं पटतं की मतभेदाची कित्येक कारणं समूळ मावळून जातात.

कोट्यावधी लोकांचं जीवन युगांपासून व्यापून राहिलेले धर्म म्हणे एका रंगाने दर्शविता येतात, हे रंगांचं केवढी माहात्म्य म्हणावं ! इथे आठवतो तो शाळेतला प्रयोग, प्रिझम मधून गेलेले सगळे रंग शेवटी पांढर्या रंगामधे परिणत होतात, तेचा वाटतं की शेवटी शुद्ध श्रद्धेच्या चौकटीतून गेलेले सगळेच रंग एकाच चैतन्यात मिसळणार आहेत. तेव्हा माझ्या रंगाचा मला अभिमान असला तरी दुसऱ्याच्या द्वेषाचं कारणच उरत नाही. म्हणून महत्व द्यायचं ते प्रत्येकाच्या स्वतंत्र असण्याला, दिसणं हे काळाच्या ओघात बदलत राहणारच असतं. शेवटी सगळे सारखाच श्वास घेतात, कुणाचा श्वास भगवा नसतो किंवा हिरवाही... जसा शब्दांसाठी अर्थ तसा रंगांसाठी भाव असतो. जे शब्दांतून सांगता येत नाही, अभिनयातून दाखवता येत नाही ते रंग दर्शवतात. कलाकाराच्या भावावस्थेपर्यंत नेणारी शिडी म्हणजे रंग. भान हरपून टाकणारे तसं भानावर आणणारेही रंगच. प्रत्येकाला आपलं आयुष्य बसवता येतं एखाद्या रंगामध्ये किंवा दोन-चार रंग मिसळून साकारलेल्या एखाद्या रंगामध्ये, मात्र त्याला धाडस हवं हे नक्की. नाही म्हटलं तरी आजच्या काळात प्रत्येकाच्या विचारांना एखादा रंग लागलेलाच असतो. अशा रंगांच्या छटा फार बोलक्या असतात. माणसाला अगदी सुरुवातीला चित्र काढता येत होतं पण तो तिथे थांबला नाही, पाना-फुलांच्या रसाने तो त्यामधे रंग भरू लागला, स्वतःचे क्षितिज स्वतः विस्तारू लागला. आजची परिस्थिती तशी फार वेगळी, पण हृदयाची तहान अगदी तिच. आयुष्यात रंग भरण्याची, आयुष्य रंगीत करण्याची. प्रत्येकाच्या मनातल्या रंगांना कर्माची जोड मिळतेच असं नाही, पण रंगांची ओढ मात्र कायम राहते, जशी मनात तशी इतिहासाच्या पानांवरही. कधी हातात नसलेले अनपेक्षित रंग उधळले जातात आणि नव्हत्याचं होतंदेखील होतं.

रस्त्याच्या कडेला फुलं विकून पोट भरण्याची ईच्छा उरात बाळगणाऱ्या मुलाच्या निरागस डोळ्यांत मला हेच रंग दिसतात किंवा त्याच्यासमोरून गाडीच्या खिडकीतून हात दाखवत जाणाऱ्या एखाद्या सोनूच्या डोळ्यातही अगदी तेचं रंग असतात. ए.सी.मधे बसलेल्या आणि रस्त्यावर झोपलेल्या माणसांच्या स्वप्नातही हेच रंग जाणवतात, खरंच माणसाचं अंतरंग इतकं रंगीत असतं का ? 

 -अनीश जोशी

जागतिक महिला दिन!

हा केवळ उत्सव नाही, तर इतिहासाच्या पानांवर ठसठशीत उमटलेली एक खूण आहे—स्त्रियांनी मिळवलेल्या यशाची, स्वातंत्र्याची, आत्मसन्मानाची आणि अजूनही चालू असलेल्या संघर्षाची! या उत्सवाची सुरुवात रंजक आणि महत्त्वपूर्ण आहे. ८ मार्च ही तारीख निवडण्यामागे खास कारण आहे. १९०८ मध्ये १५०० महिलांनी न्यूयॉर्कमध्ये रस्त्यावर उतरून मोर्चा काढला होता. रशियातील महिलांनी ‘महिला दिवस’ साजरा करत पहिल्या विश्वयुद्धाचा विरोध केला होता. तर युरोपमध्येही महिलांनी ८ मार्च रोजी शांतीच्या समर्थनार्थ रॅली काढली होती.

महिलांनी आपल्या हक्कांसाठी दिलेल्या लढ्याच्या स्मरणार्थ दरवर्षी ८ मार्च हा दिवस जागतिक महिला दिन म्हणून साजरा केला जातो. २८ फेब्रुवारी १९०९ रोजी न्यूयॉर्क येथे पहिला महिला दिन साजरा करण्यात आला, परंतु १९१० च्या आंतरराष्ट्रीय महिला परिषदेत मांडलेल्या सूचनेनुसार ८ मार्च हा दिवस आंतरराष्ट्रीय महिला दिन म्हणून निश्चित करण्यात आला. भारतात, मुंबई येथे पहिला महिला दिन ८ मार्च १९४३ रोजी साजरा झाला. २०२५ सालच्या जागतिक महिला दिनाची संकल्पना आहे – ‘सर्व महिलांसाठी आणि मुलींसाठी : हक्क, समानता, सक्षमीकरण.’

परंतु ही केवळ घोषणा नसून स्त्रीत्वाने संपूर्ण जगाला घातलेली साद आहे—एक परिवर्तनाची मागणी. स्त्री शक्तीच्या सन्मानासोबत त्या शक्तीच्या न्यायाची हाक. इतिहासाच्या कपाटात अनेक कथा दडल्या आहेत. काही स्त्रियांनी क्रांती घडवली, काहींनी विद्रोह केला, तर काहींनी सहनशीलतेच्या कडेलोटावरही आत्मसन्मान जपला. ऋग्वेदातील गार्गी, मैत्रेयी, राणी लक्ष्मीबाई, रोजा पार्क्स, मदर तेरेसा, कल्पना चावला, सिंधुताई सपकाळ, मारिया क्युरी—अशा अनेक स्त्रिया जागतिक, राष्ट्रीय, शहरी, ग्रामीण स्तरावर आदर्श ठरल्या.

पण ८ मार्च हा दिवस फक्त या महान स्त्रियांना स्मरण्याचा आहे का? की नवीन उदाहरण घडवण्याची प्रेरणा घेण्याचा?

मला वाटते—दोन्हीही नाही.

या ओळखींच्या पलीकडे असलेल्या प्रत्येक स्त्रीला तिचे स्त्रीत्व मुक्तपणे जगता यावे, हाच या दिवसाचा खरा अर्थ. नेहमीप्रमाणे यावर्षीही ८ मार्च हा दिवस उत्सवाप्रमाणे साजरा केला जाईल, पण या आनंदाच्या पलिकडेही एक कटू वास्तव आहे. आजही अनेक स्त्रिया अन्याय सहन करत आहेत, आत्मसन्मानाच्या आणि स्वातंत्र्याच्या एका खोल दीर्घ श्वासाची याचना करत आहेत. हे चित्र बदलायला किती काळ लागेल, हे काळच ठरवेल.

परंतु मला ठाऊक आहे की, काही पुरुषी क्रौर्याच्या पलीकडेही एक पुरुषी करुणेचा उजेड आहे. त्या पुरुषी ममत्त्वासाठी माझा हा लेख. स्त्रीत्वाच्या जाणिवेच्या शब्दांत अरुणा ढेरे म्हणतात—

"की हिला मातीचं बळ मिळो,

लहरी वादळाचं पिसाटपण

समजून रानावनात तगण्यासाठी...

की हिला पाखरांच्या संवादाचं सुख कळो...

वाढण्याच्या कळा सोसत पानांत येण्यासाठी...

ही होईल जर स्वतःच्या ओळखीइतकी खोल,

तर टिकवील आपोआपच स्वप्नांच्या शिरेशिरेतली ओल....”

एकीकडे मातीचं बळ आणि वादळाचं पिसाटपण अंगी रुजवणाऱ्या स्त्रीला, पाखरांच्या संवादाचं सुख कळण्याइतकी शांतीही मिळो. तिच्या स्वप्नाइतकीच तिला तिची खरी ओळखही कळो.

उत्सव होवो तिच्या आत्मसन्मानाचा, तिच्या कसोटीचाही—

ती स्त्री आहे म्हणून भोगाव्या लागणाऱ्या वेदनेचाही,

आणि ती स्त्री आहे म्हणूनच अनुभवता येणाऱ्या सर्जनत्वाचाही.

-प्रतीक्षा ओंबळे

भारतीया वैज्ञानिकाः।

          लीलावती भास्कराचार्यं पृच्छति, यदि कमपि वस्तु वयम् उत्क्षिपामः, तर्हि तद् वस्तु पुनः अधः पतति। एतस्याः क्रियायाः कारणं पृथ्व्याः आकृष्टिशक्तिः अस्ति। पृथ्वी शेषनागे, कूर्मे, तथा च मेरुपर्वते अवलम्बिता नास्ति, एतदपि भवानेव अवदत्। तर्हि गुरुत्वम् इति कारणात् पृथ्व्याः तथा च अन्यानां खगोलपिण्डानाम् अधःपतनं किमर्थं न भवेत्? भास्कराचार्यः ताम् उत्तरं ददति, 

          आकृष्टिशक्तिश्च मही तया यत्, खस्तं गुरुः स्वाभिमुखं स्वशक्त्या ।

          आकृष्यते तत्पततीव भाति, समेसमन्तात् क्व पतत्वियं खे ।।

वयं वदामः, न्यूटनमहोदयेन गुरुत्वाकर्षणसिद्धान्तः कथितः। परन्तु तस्य शून्यपञ्चपञ्चशतकात् पूर्वं सम्पूर्णब्रह्माण्डस्य गुरुत्वाकर्षणविषये भास्कराचार्यमहोदयः उक्तवान्।ये मनुष्याः प्राचीनकाले फलानि खादित्वा, एतद् फलं मधुरम् उत्तमं च अस्ति, परन्तु तद् फलं विषयुक्तं अस्ति, एतद् ज्ञातवन्तः, ते अपि वैज्ञानिकाः आसन्, एतद् वक्तुं शक्नुमः। कोऽपि विषयुक्तं फलं खादित्वा मृत्युम् अपि प्राप्तवान्, कोऽपि अश्मान् घर्षयित्वा अग्निम् अपि निर्मितवान्। एताः सर्वे वैज्ञानिकाः एव आसन्। तत् कारणात्, ये ये कानपि वैज्ञानिकप्रयोगां कृत्वा तस्मात् किमपि  नूतनं ज्ञानं प्राप्नुवन्तः, ते ते वैज्ञानिकाः एव सन्ति, एतद् अहम् मन्ये।

विज्ञानं नाम विशेष-ज्ञानम्। अतः यैः यैः किञ्चिदपि विशेषं ज्ञानं प्राप्तं, ते ते सर्वे वैज्ञानिकाः एव सन्ति, इति अहं मन्ये। तस्मात्, येन पाणिनिमहोदयेन, संस्कृतम् इति समृद्धायाः भाषायाः सूक्ष्मनिरीक्षणेन, प्रत्येक-शब्दस्य कृते चिन्तनं कृत्वा विस्तृतं व्याकरणं लिखितं, सः पाणिनिमहोदयः अपि वैज्ञानिकः अस्ति, इति अहं मन्ये। अद्य सङ्गणकशास्त्रस्य यत्समानम् कठिनतमं व्याकरणमावश्यकं, तत्समानम् व्याकरणं सः कैककालात् पूर्वम् एव रचितवान्। न केवलं पूर्वकाले, अपि तु अद्यसमये अपि विज्ञाने एव संपूर्णाः मग्नाः वैज्ञानिकाः सन्ति। यदि वयं पश्यामः, पोखरण इत्यत्र भारतस्य परमाणुस्फोटप्रदर्शनं जातम्। तत्र काकोडकर अनिलमहोदयस्य बहु महत्वपूर्णम् उत्तरदायित्वम् आसीत्। परन्तु यत्र एव सः तस्य तातस्य मृत्युवार्तां प्राप्तवान्। सः सत्वरं गृहं गत्वा, तातस्य अन्तिमदर्शनं गृहीत्वा, पुनः सत्वरं पोखरण इत्यत्र आगतवान्। कौटुम्बिक उत्तरदायित्वाद् अपि देशकार्यं परम् अस्ति, इति तस्य निष्ठा। देशस्य कृते यद् उत्तरदायित्वम् अस्ति, तस्य प्रथमतः विचारः करणीयः, इति महती भावना तस्य हृदये अस्ति।

माशेलकरमहोदयेन भारतस्य पुरातनग्रन्थां पठित्वा, तत्र ये ये सिद्धान्ताः दत्ताः सन्ति, तेषां सर्वेषां 'पेटण्ट' इत्युक्ते स्वाम्यं तेन भारतस्य कृते प्राप्तम्। हल्दी तथा बासुमती तण्डुलस्य स्वाम्ये अमेरिका देशः प्राप्तुम् इच्छितवान्। परन्तु महा-प्रयासेन माशेलकरमहोदयेन ते स्वाम्ये भारतस्य कृते प्राप्ते। अहम् एकं साक्षात्कारम् अपश्यम्। तत्र साक्षात्कारकर्तारः वैज्ञानिकाय पृष्टवान्, यत् "वैज्ञानिकक्षेत्रे भारतस्य किं योगदानम् अस्ति?" सः वैज्ञानिकः अकथयत्, "विज्ञानक्षेत्रे भारतस्य योगदानं शून्यम् अस्ति।" यदि वयं एतस्य उत्तरस्य विषये चिन्तयामः, तर्हि एकः निष्कर्षः जातः, यत् "शून्यः" एषः सर्वेषां वैज्ञानिकसिद्धन्तानां मूलम् अस्ति। अतः सर्वसिद्धन्तानां मूलम् एव अस्माकं भारतदेशेन विज्ञानक्षेत्राय दत्तम् अस्ति। तस्मात्, अद्य ये ये देशाः अवकाशे उड्डयनं कुर्वन्ति, ते ते सर्वे भारतस्य आर्यभट्टः नाम वैज्ञानिकस्य ऋण्यः सन्ति। 

शून्येन विना काचिद् अपि सङ्ख्यायाः मूल्यं न वर्धते। तत् समानं, वैज्ञानिकैः विना वैज्ञानिकक्षेत्रस्य वर्धनम् अपि न भविष्यति, एतद् वयं सदैव संस्मराम इति अहं मन्ये।

- मुक्ताई देसाई