Wednesday, October 30, 2024

राष्ट्रीय एकता दिवस


एक काठी असेल तर ती सहज मोडता येते; परंतु काठ्यांचा गठ्ठा तितक्‍या सहजतेने मोडता येत नाही. लहानपणापासूनच अशा छोट्या गोष्टींतून आपल्यात एकीचे बळ खोलवर रुजवले जाते. सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी याच एकीच्या बळाचा वापर करून भारतातील विविध संस्थानांना एकत्र केले आणि जणू एका शिल्पकाराप्रमाणे भारताला नव्या रूपात घडवले. सरदार वल्लभभाई पटेल (भारताचे लोहपुरुष) यांनी ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर भारतातील संस्थानांचे एकत्रीकरण करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. आपल्या कुशाग्र बुद्धिमत्तेने त्यांनी विभाजन संपवून भारताला एकसंध राष्ट्र बनवण्यास मदत केली. भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे. भारताचा समृद्ध सांस्कृतिक वारसा त्याच्या विविधतेतून निर्माण झाला आहे. राष्ट्रीय एकात्मतेच्या दिशेने या विविधतेचे परिवर्तन विषमतेत नव्हे, तर एकतेत करण्याचा ध्यास वल्लभभाईंनी उरी बाळगला, आणि समर्थपणे या विविधतेतून राष्ट्रात एकता निर्माण केली. आपल्यामधील भाषिक, पारंपरिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक विविधतेत बंधुत्वाची भावना टिकवण्यासाठी आणि वृद्धिंगत करण्यासाठी राष्ट्रीय एकात्मता दिन साजरा केला जातो.


आपल्या भारतीय संविधानाची उद्देशिका देखील याच मूल्यांची पायाभरणी करते आणि लोकांमध्ये निर्धार, समानता, आणि विश्वास या तत्त्वांचा पाया घालते. भारताचे नागरिक म्हणून या मूल्यांचा आदर करणे आपले कर्तव्य आहे. आपल्या मनात स्वतःच्या संस्कृतीचा गर्व असलाच पाहिजे; परंतु त्याचबरोबर दुसऱ्याच्या संस्कृतीचा आदर आणि सन्मान बाळगण्याची भावना हवी. मात्र, राष्ट्रीय एकता दिवस साजरा करत असताना आपल्याला प्रश्न विचारण्याची गरज आहे – आजच्या काळात एकता या संकल्पनेचा अर्थ काहीसा बदलला आहे का? एकता साजरी करत असताना, ती खऱ्या अर्थाने अंमलात येत आहे का, की केवळ प्रतीके उरली आहेत? विविधतेतून एकता साधण्याचा उद्देश जोपासण्यासाठी आज आपल्या समाजात समजूतदारपणा, सहिष्णुता, आणि सर्वांचा समान आदर वाढवण्याची गरज आहे का? या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे हेच खरे तर राष्ट्रीय एकात्मतेची खरी परीक्षा आहे.


-आर्यन पाध्ये

Sunday, October 27, 2024

अक्षरांच्या पलीकडील भाषा : शिल्पकला


गणपतीच्या जन्माची कहाणी आपण साऱ्यांनीच ऐकली असेल ती म्हणजे, पार्वतीने आपल्या उटण्यापासून आणि विविध फुलांपासून एक मूर्ती घडवून त्यात प्राण अर्पण केले आणि सुंदर असा श्री गणेश घडवला. कदाचित तिथूनच स्फूर्ती घेऊन शिल्पकलेचाही श्री गणेशा झाला असावा असे मला वाटते. दगड धोंड्यांना आकार देऊन पूर्ण एकरुप होऊन शिल्पकार शिल्प घडवतो. त्यामुळेच की काय ते शिल्प इतके जिवंत भासते, की सुखदुःखाने भरलेले आपले मन आपण त्या पाषाणमूर्तीसमोर रिक्त करतो की त्या पाषाणमूर्तीलाही पाझर फुटल्याशिवाय राहणार नाही. म्हणून खरंतर, शिल्पकारितेला किंवा शिल्पक्रियेला "शिल्पकला" म्हटलेले मला जास्त रुचकर वाटते. आजच्या युगातही ही शिल्पकला आपल्याला अचंबित करते कारण दगडाचे, विविध धातूंचे शिल्प, त्याचे रंग ,कोरीव काम आजच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या युगातही अशक्य वाटते. प्रत्येक शिल्प हे आपल्याला त्या युगातील इतिहास सांगते. मग ते मंदिरातील कोरीव काम असू देत, राजदरबारातील, माहालातील असू दे, नाहीतर एखाद्या निसर्गरम्य अशा प्रदेशातील, जंगलातील, गुहेतील लेणी असू देत, त्या युगांमध्ये घडलेल्या घटनांची सुंदर गुंफण माळेत ओवलेल्या मोत्यांप्रमाणे सादर करते. या शिल्पकला नुसत्या शोभेसाठी बांधलेल्या नसून त्या काळातील संस्कृती, इतिहास आणि अनुभव यांचे द्योतक आहेत. 

        बरं, प्रत्येक युगामधल्या, प्रत्येक प्रदेशाच्या, प्रत्येक घराण्याच्या, शिल्पशैली ह्या वेगवेगळ्या आहेत. बघताक्षणी शैली ओळखू शकणाऱ्या अनेक वास्तू आजही दिमाखात उभ्या आहेत. अनेक पिढ्या एखादी वास्तू, संरचना बांधण्यासाठी कामी आल्या आहेत. बृहदेश्वर, अजंठा,  वेरूळ लेणी, खजुराहो, कंबोडिया येथील गुहा, या रचनांनी अनेक वर्षे किंवा शतके तयार होण्यासाठी घेतली आहेत. परंतु तसेच ऊनाकोटी (त्रिपुरा) ची एक प्रचलित दंतकथा म्हणजे एकदा सगळे देवी देवता काशीला मार्गस्थ असताना ऊनाकोटी येथे विश्रामासाठी स्थिरावले. तेव्हा शंकरांनी त्यांना "उद्या पहाटेपर्यंत तुम्ही या दगडांपासून कोटी प्रतिमा बनवा" असे सांगितले. सर्व देवी देवतांना पहाटेपर्यंत फक्त ९९,९९,९९९ दगडाच्या प्रतिमा बनवता आल्या. म्हणून त्याचे नाव "ऊनाकोटी" असे पडले. अशा रातोरात निर्मित असो अथवा अशा रचना जिथे त्यांच्या निर्मात्यांनी अनेक पिढ्या खर्ची घातल्या अशा रचना असो, प्रत्येकात शिल्पकलेचा कस लागलेला जाणवतो. अद्भुत अशा अजरामर वास्तुकलेची किती उदाहरणे आपण बघून थक्क होतो. उंच - उंच डोंगरांवर जिथे साधे चालणेही शक्य नाही अशा ठिकाणी बांधलेली शिल्पे, ठराविक कालावधीतच बांधू शकू अशी शिल्प, संपूर्ण पाषाण खंड एका जागेवरून अनेक किलोमीटर दूर असलेल्या दुसऱ्या ठिकाणी वाहून नेऊन केलेली रचना असो, अशी प्रत्येक कलाकृती म्हणजे पूर्णत्वास आलेले सुंदर स्वप्न.हिऱ्याला पैलू पाडणे जितके अवघड तितकेच शिल्पकलेतील बारकावे शोधून त्यावर संस्कार करणे अवघड. आई - वडील ज्याप्रमाणे मुलांना घडवतात त्याचप्रमाणे तो शिल्पकार त्या शिल्पावरही संस्कार करत असतो. आपल्या मनातील भावनांचा रस तो त्या दगड, माती, कच्च्या सामग्रीत समर्पित करतो आणि ती मूर्ती, ते शिल्प जणू जिवंत होते. जेव्हा शिल्पकार अशी अंतर्बाह्य कलाकृती घडवतो तेव्हाच ती अजरामर होते.  परंतु नदीचा उगम शोधणे जसे अवघड असते तसेच कित्येक वास्तूंमधील शिल्पकारांचे जादुई हात शोधणेही अवघड आहे. गुरू जसा शिष्याच्या कीर्ती  मधला अज्ञात वाटा घेऊन धन्य असतो तसेच बऱ्याचदा तो शिल्पकारही त्याच्या कलाकृतीच्या अजरामरतेत अज्ञात वाटा घेऊन धन्यता पावतो. पण कोणतेही शिल्प बघितल्यावर त्यामागील शिल्पकाराचेही आपण अवबोधन करणे हे मला खूप महत्त्वाचे वाटते. वास्तविक पाहता प्रत्येक गोष्टीत मूर्तिकारिता किंवा शिल्पकारिता दडलेली आहे. एका अणूपासून निसर्ग घडतो तेव्हा प्रकृतीतील शिल्पकारिता असो, अथवा माणसाची, त्याच्या मनाची जडणघडण असो. शिल्पकार जसा त्या शिल्पाचा किंवा मूर्तीचा एक एक पैलू घडवतो तसेच निसर्गाने प्रकृतीचे, अनुभवांनी, भोवतालच्या व्यक्तींनी आणि समाजाने मनुष्याचे हे शिल्प घडवले आहे. 

या कलात्मक रचनांचे शिल्पकार, मूर्तिकार तसेच निसर्गरुपी, मनुष्यरुपी, अनुभवरुपी शिल्पकार आणि या अजरामर कलेला विनम्र अभिवादन. 

- चैत्राली तुळजापूरकर

Saturday, October 19, 2024

बोलतो मराठी, जपतो मराठी

माझा मराठीची बोलू कौतुके। परि अमृतातेही पैजा जिंके.. 

   संत ज्ञानेश्वरांचे हे वचन आपण वर्षानुवर्षे वाचत ऐकत आलोय आणि इतक्या वर्षांपूर्वी आपल्या संतांचा या भाषेवरचा विश्वास आज जगाला मान्य करावा लागत आहे ही प्रत्येक मराठी माणसासाठी अभिमानाची गोष्ट आहे. वाचकहो बातमी आली की मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला आहे आणि सगळ्या मराठी भाषिक लोकांनी तो आनंद जगाला दाखवूनही दिला. केंद्रीय सांस्कृतिक मंत्रालय आणि प्रधानमंत्री यांच्या बैठकीत हा निर्णय झाला. मराठीबरोबरच पाली, प्राकृत, असामी, आणि बंगाली भाषेलाही अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला आहे. हा 2013 पासून चालत आलेला संघर्ष शेवटी ३ ऑक्टोबर २०२४ ला विजयावर आपले नाव कोरून थांबला आहे. आता प्रवास सुरू झालाय विजयानंतरचा.. 

   मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळाला म्हणजे मराठी भाषिकांवर खूप मोठी जबाबदारी आली आहे. हा दर्जा टिकवण्याची..! मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळण्यासाठी मागच्या २००० वर्षांचा मराठी भाषेचा इतिहास पाहिला आणि अभ्यासला गेला आणि तो दर्जा राखण्यासाठी आपल्याला इथून पुढे काम करावे लागणार आहे.

   एखादी भाषा अभिजात भाषा ठरण्यासाठी जी काही नियमने आहेत त्यामध्ये प्रमुख अट अशी आहे की त्या भाषेला कुठूनही उसना न घेतलेला असा साहित्यिक वारसा हवा आणि असा खूप प्रबळ वारसा मराठी भाषेच्या नशिबी आहे. मराठी भाषा अभिजात भाषा आहे या बद्दल कुणाच्याच मनात शंका नव्हती. हा संघर्ष होता आपल्या विश्वासाला ठोस पाठिंबा मिळण्यासाठीचा. आता आपल्याला काय करायचंय..? तर मराठी भाषेचं मराठीपण टिकवायचं आहे..! मराठी मध्ये इतर भाषांमधले शब्द यावेत पण त्यांनी मराठी भाषेला गिळू नये. मराठी मध्ये भाषाशुद्धीचे प्रयत्न या आधीच झालेले आहेत. आपण त्यावरून आदर्श घेऊन ती भाषाशुद्धी अंगीकृत करायला हवी.आपल्या रोजच्या बोलण्यात जरि आपण मराठी प्रतिशब्दांचा वापर करीत बोललो तरी मराठी भाषेचा गोडवा टिकवण्यासाठी ते पुरेसं असेल. जितका अभिमान आपल्याला आज वाटतो आहे तितकीच जास्त जबाबदारी आपल्या खांद्यावर आहे याची जाणीव आपल्याला हवी. लक्षात ठेवायची गोष्ट एकच की संघर्षाने विजय मिळतातंच.. मिळालेलं वैभव टिकवणं हा खरा पराक्रम!


-Darsh Samant

Thursday, October 10, 2024

Honoring a Life Well-Lived: A Tribute to Ratan Tata

Ratan Naval Tata has been synonymous with innovation, philanthropy, and ethical business practices. When he left the globe, he left a mark. His legacy extends far beyond the corporate arena and touches the lives of crores of people through his commitment to social causes and visionary leadership. It is, however, the philanthropic legacy of Tata rather than purely his business acumen, which will serve as a more etched testament to his name. And indeed, in this respect, he was a very true philanthropist who keenly took interest in improving mankind. His philanthropic works could be varied—from health care and education to poverty and environmental sustainability. He made great contributions to the development of India and many other nations through the Tata Trusts, which he spearheaded.

The importance of his philanthropic works is immeasurable, be it to helping street vendors who were affected in the 26/11 attacks when they were working near the Taj hotel, owned by the Tata group, or be it the donation to IISc Bangalore for research on Alzheimer's disease. He not only donated 500 crore . rupees for the Covid relief fund but also opened the doors of the group's luxurious hotels for quarantine purposes to the government of Maharashtra for free of charge. At age  86, he opened a state-of-the-art hospital for small animals. He cared not only about humans but about the living beings, which could not express their problems either. A touching anecdote comes from Mr. Suhel Seth when he narrates that one quality about Tata is absolute compassion. In February 2018, he received an invitation to pick up a high-profile award at Buckingham Palace. He cancelled it in the eleventh hour when one of his beloved dogs fell ill. When King Charles was briefed about this, he said, “That’s a man. That’s the man Ratan is. That’s why the Tata group is what it is." This speaks volumes about his qualities and priorities in life.

Ratan Tata took over the charge of the Tata group from JRD Tata at a time when the country was going through drastic changes in the LPG reforms. The crisis did result in the company’s devaluation, but since then, Tata Group, under the leadership of Ratan Tata, has thrived, marking its presence across the globe. Under his leadership, the Tata group took over leading global companies like Toyota, Land Rover, Jaguar, and Corus. He took Tata Sons to new heights, but the most important achievement for him must have been to gain back the ownership of Air India airlines back to the Tata group. It was his way of paying tributes to his idol and inspiration, JRD Tata, who treated the airlines like his child back in the days when he started this new venture. Today, the Tata group owns more than 30 companies from various segments. He introduced the most affordable car in the world, popularly known as the Tata Nano. Tata’s main concern was about providing a safe vehicle to the Indian middle-class and lower middle-class families so that they didn't have to risk their lives while driving on the roads. So, the Tata group introduced ‘The Nano’, a car costing less than one lakh rupees. Ratan Tata was presented with the Padma Vibhushan by former president Shrimati Pratibha Patil in 2008. 

The day before yesterday, the great man left us at a time when his ideas and guidance were needed the most. Ratan Tata guided many young entrepreneurs, as he invested in more than 35 startups from his own earnings. He also mentored many such young minds that have the potential to write a brighter future for the country.

Each moment of life is a battle to achieve an objective in Ratan Naval Tata's life. He will be a testament to the human spirit for the ages to come and remind us to stick to our principles of ethical business practices, social responsibility, and the pursuit of a better world. Let us celebrate his life and extraordinary contributions to our society during this time of mourning.


A tribute from Vaadasabha...

Saturday, September 21, 2024

जागतिक नदी दिवस: एक पाऊल नदी संवर्धनाच्या दिशेने

सप्टेंबर महिन्यातील शेवटचा रविवार हा 'जागतिक नदी दिवस' म्हणून साजरा केला जातो. महत्वाचे म्हणजे आपल्या देशात अनेक नद्यांचे वाढदिवस देखील साजरे केले जातात.  जागतिक नदी दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव देणारे मार्क अँजेलो यांनी ब्रिटिश कोलंबिया मधल्या अनेक नद्या स्वच्छ केल्या. ते नेहमी म्हणायचे की "कोणतीही नदी वाचवण्याच्या पलीकडे गेलेली नाही" त्यांचं हे वाक्य आजही महत्वाचे वाटते.

नदी ही देशाच्या शाश्वत विकासाच्या दृष्टिकोनातून महत्वाची भूमिका बजावत असते. माणसाच्या अनेक महत्वाच्या दैनंदिन गरजा ह्या बहुधा नदीवर देखील अवलंबून असतात. प्रत्येक सजीव प्राण्यासाठी पाणी अत्यंत महत्वाचे आहे, त्यामुळे पाण्याला  जीवन म्हटलं जात. भारत देशात 100 हुन अधिक मुख्य नद्या तसेच त्याहून अधिक उपनद्या आहेत. जगातील कतार, युएई, मालदीव, बहरीन, कुवेत ह्या देशांमध्ये नदी वाहत नाही. परंतु भारतात अनेक नद्या आहेत व या नद्या फक्त आपल्याला पिण्यासाठीच पाणी देत नाहीत, तर पिकांनाही त्यांच्या द्वारे पाणी दिले जाते. राज्यातील भीमा, मिठी, मुळा, मुठा, पवना,गोदावरी अश्या एकूण 53 नद्या ह्या प्रदूषित झाल्याचे प्रदूषित मंडळाच्या अहवालात दिले आले आहे. मुख्यता हे प्रदूषण रोखण्यासाठी हरित लवादाने दिलेल्या निर्देशानुसार राज्य सरकारने 2018 मध्ये नदी पुनरुज्जीवन समिती स्थापन केली आहे व या समितीमार्फत राज्यातील प्रदूषित नद्यांचा कृती आराखडा तयार करून केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडे सादर करण्यात आले आहे.

देशातील अनेक महत्वाच्या नाद्यांसोबत अनेक महत्वाच्या गोष्टी देखील जोडल्या गेल्या आहेत, त्यामुळे नदीचे पुरातन काळापासून मानवी जीवनाशी व संपूर्ण सजीव सृष्टीशी एक महत्वाचे नाते जोडले गेले आहे. आपण आत्तापर्यंत असे ऐकले आहे की भारतातील अनेक नद्या एकाच दिशेने वाहतात म्हणजेच पश्चिमेकडून पूर्वेकडे. आणि बहुतांश नड्यांचा प्रवाह हा पश्चिमेकडून पूर्वेकडेच असतो परंतु आपल्या देशातील नर्मदा ही नदी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहत नाही तर ती पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहते.

एकंदरीत भारतातील व जगातील अनेक नाद्यांचा विविध पद्धतीचा इतिहास आहे. नदी जगली तर गाव जगेल असं म्हटलं जात त्यामुळे नदी जगवण्यासाठी आपण प्रत्येकाने प्रयत्न करणे महत्वाचे आहे. आजच्या ह्या जागतिक नदी दिवसाच्या निमित्ताने आपण प्रत्येकाने नदी संवर्धनाच्या दिशेने पाऊल उचलूया.

-Ramesh Kachare

राष्ट्रीय एकता दिवस

एक काठी असेल तर ती सहज मोडता येते; परंतु काठ्यांचा गठ्ठा तितक्‍या सहजतेने मोडता येत नाही. लहानपणापासूनच अशा छोट्या गोष्टींतून आपल्यात एकीचे ...