ज्ञानगंगा, क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले

भारतातील स्त्रिया आंतरराष्ट्रीय पातळीवर देशाला अभिमान वाटावा अशी कामगिरी पार पाडत आल्या आहेत. रसायनशास्त्राच्या औषधीविषयक, विश्लेषणात्मक व सेंद्रीय अशा तिन्ही शाखांमध्ये मोठे योगदान देणाऱ्या असीमा चॅटर्जी असोत किंवा लढाऊ विमान एकट्याने चालवणाऱ्या अवनी चतुर्वेदी असोत, आता असे एकही क्षेत्र उरलेले नाही जिथे महिलांनी आपल्या कामगिरीची छाप पाडलेली नाही. महिलांना यशस्वी होण्यासाठी आणि पंख पसरून उडण्यासाठी आभाळ खुले करून देणारी महत्त्वाची व्यक्ती म्हणजे माता सावित्रीबाई फुले. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले यांनी १ जानेवारी १८४८ रोजी पुण्यातील भिडे वाड्यात स्त्री शिक्षणाची मुहूर्तमेढ रोवली आणि भारतातील स्त्रियांच्या आयुष्यात शिक्षणाची ज्योत पेटवली.

माणूस हा जगातील एकमेव विचार करणारा प्राणी आहे. परंतु माणसाच्या बुद्धीला ज्ञानाची सांगड नसेल तर तो माणूस म्हणून ओळखला जाऊ शकतो का? असा प्रश्न सावित्रीबाई फुले आपल्या "त्यास मानव म्हणावे का?" या कवितेतून विचारतात. त्या म्हणतात:

ज्ञान नाही, विद्या नाही  

ते घेण्याची गोडी नाही  

बुद्धी असूनही चालत नाही  

त्यास मानव म्हणावे का?

या ओळींतून स्पष्ट होते की माणसाच्या सर्वांगीण विकासासाठी जर काही उपयोगी असेल, तर तो विद्या-धर्म आहे. विद्या देणारा आणि विद्या घेणारा यांच्या एकत्रिकरणातूनच एक चांगला माणूस घडतो. विद्या देणारा हा धैर्यशील असतो, तर विद्या घेणारा शक्तिशाली व शहाणा बनतो. हा विचार समाजाला पटवून देणाऱ्या माता सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म शिक्षणाच्या अभावाच्या काळात ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव येथे झाला. शिक्षणाच्या प्रकाशाचा अभाव असलेल्या त्या काळात सावित्रीबाईंनी भारतात स्त्री शिक्षणाचा पाया रचला. आपण बऱ्याचदा म्हणतो, "आम्ही सावित्रीच्या लेकी, सावित्रीची मुलं," परंतु खरोखरच आपण सावित्रीबाईंच्या विचारांवर चालतो का? आजच्या युवा पिढीतील प्रयत्नांची आणि संयमाची कमतरता पाहता असे वाटते की संघर्षाच्या भीतीने जर सावित्रीबाईंनी त्यांचे ध्येय अर्धवट सोडले असते, तर आज आपल्या घरात शिक्षणाची गंगा वाहिलीच नसती. त्या काळात मुलींचा जन्म नकोसा वाटत असताना सावित्रीबाईंनी प्रवाहाच्या विरुद्ध जाऊन स्त्रियांना सक्षम आणि स्वावलंबी बनवले. पण आजही काही लोक शिक्षणाप्रती असलेल्या बेजबाबदारपणामुळे आणि समाजातील समस्यांकडे दुर्लक्ष करत असल्यामुळे वाटते की सावित्रीबाईंच्या कष्टांची आणि त्यागाची आपल्याला खरोखर जाणीव आहे का?

तरीही, सावित्रीबाईंच्या विचारांचा वारसा पुढे नेणाऱ्या कमलादेवी चट्टोपाध्याय, मेधा पाटकर, चित्रा नाईक, शाहीन मिस्त्री यांसारख्या अनेक प्रेरणादायी व्यक्तींनी समाजातील दुष्ट रूढी-परंपरांना नाकारले आणि ज्ञानाचा मार्ग दाखवला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे भारतातील अनेकांना स्वतःची क्षमता सिद्ध करण्याची संधी मिळाली. त्यामुळेच द्रौपदी मुर्मू राष्ट्रपतीपदावर पोहोचल्या आणि गीता गोपीनाथ आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या (IMF) पहिल्या उपव्यवस्थापकीय संचालक झाल्या, तसेच मुख्य अर्थशास्त्रज्ञ म्हणूनही कार्यरत राहिल्या. सावित्रीबाईंच्या विचारांनीच आज मी माझे विचार लेखणीद्वारे मुक्तपणे मांडू शकते. त्यामुळे असं वाटतं:

सावित्रीचा घेऊनी वसा, गाठतो आम्ही उंच शिखरे  

दुष्ट परंपरेचा पिंजरा तोडूनी, मुक्त झाली पाखरे

ज्ञानगंगा, क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांच्या कार्याला वंदन आणि शतकोटी प्रणाम!

- श्रुती शिंदे

नवे वर्ष, नवा संकल्प

वर्ष सरत आहे... अनेक सण-समारंभ, अनेक चित्रपट, काही सुखद, काही दुःखद अशा आठवणी; अनेक किस्से, नवीन धडे, आणि दरवर्षीप्रमाणे भरपूर उन्हाचे, पावसाचे, आणि थंडीचे दिवस अनुभवत अनुभवत २०२४ वर्षाचा शेवट जवळ आला आहे. आता आपण सर्वजण नवीन वर्षाच्या स्वागतासाठी सज्ज आहोत. आपल्यापैकी अनेकांनी नवीन वर्षासाठी संकल्प ठरवले असतील. कदाचित २०२४ साली राहून गेलेल्या गोष्टींचाही समावेश या संकल्पांमध्ये असेल. नवीन वर्ष नेहमीच ३६५ दिवसांची भेट घेऊन येतं, पण जसं नवीन फुलं ओंजळीत घ्यायची असतील, तर जुनी कोमेजलेली फुलं ओंजळीतून सोडावी लागतात, तसंच आपल्या मनाचंही आहे. जुन्या आणि कटू आठवणींना निरोप दिल्याशिवाय नवीन वर्षातील संधींना, क्षणांना, आठवणींना साठवण्यासाठी जागा मिळणार नाही.

अनेकदा आपण नवीन वर्षाचं स्वागत आनंदाने, उत्साहाने करतो, पण मागील कटू आठवणींना कायमचा निरोप देऊन नवीन सुरुवात करायचं विसरतो. मग त्या आठवणींचं ओझं आपल्या मनावर राहतं. लांबच्या प्रवासाला निघायचंय, तर जड ओझं घेऊन कसं चालेल? आपल्याला तर पुढील ३६५ दिवसांसाठी सज्ज व्हायचं आहे!

जेव्हा आपण सगळी नकारात्मकता आपल्या मनातून काढून टाकतो, तेव्हाच सकारात्मकतेने, आनंदाने, आणि उमेदीने नववर्षाचं स्वागत करता येतं. कोणतंही वर्ष लक्षात राहतं ते त्या वर्षभरात जोडलेल्या नात्यांमुळे, नवीन मित्र-मैत्रिणींमुळे, अनुभवांमुळे, शिकलेल्या गोष्टींमुळे, चाखलेल्या नवीन पदार्थांमुळे, पाहिलेल्या प्रदेशांमुळे, वाचलेल्या पुस्तकांमुळे, ऐकलेल्या गाण्यांमुळे, केलेल्या प्रयोगांमुळे, मिळालेल्या यशामुळे, आणि प्रसंगी केलेल्या संघर्षांमुळे. या सगळ्यातून मिळालेल्या अनुभवांमुळेच आपण घडतो आणि समृद्ध होतो. म्हणूनच ‘अनुभवाचे बोल’ महत्त्वाचे मानले जातात.त्या वर्षातील चांगल्या-वाईट सर्व अनुभवांमधून मिळालेल्या शिकवणीची शिदोरी घेऊन नवीन वर्ष प्रसन्न मनाने सुरू करूया!

नवीन वर्ष आलं की आपण अनेक संकल्प करतो. त्यातला एक संकल्प असा असावा की नकारात्मक आणि त्रासदायक गोष्टींना फार काळ मनात साठवून न ठेवता त्यांना अलवार सोडून देऊ. त्यामुळे नववर्षात चांगल्या आठवणी, किस्से, प्रसंग, आणि अनुभव साठवता येतील. असं केल्यास येणारं वर्ष आपल्या आयुष्यात आनंदाची भर घालेल.

माझ्याकडून तुम्हा सर्वांना येणाऱ्या नववर्षाच्या खूप खूप शुभेच्छा!

-मनाली देशपांडे

Free Rider’s Problem and the Tragedy of Commons

Imagine, you are sitting on a train, getting a ticket worth Rs. 120. Beside you is a man sitting with the same level of comfort without paying a penny… how fair is it? Should we allow such things in the economy? If not, how can we stop it? How can we identify thousands of such passengers in the Mumbai local daily? How will you punish so many of them?  This isn’t the problem just with trains or buses but this is also the same with natural resources. We all hear about the environmental summits carried out at global levels, be it in COP or Paris Agreement or anything else, the once paying high are not the developed nations but the developing ones because they are supposed to grow by paying for the tickets of these developed countries to the environment for decades. They have been using all the resources for free and when it's our turn to use them, suddenly everything has a price tag now.  These free riders in the internal economy not only disregard the laws and discourage the ones paying for them but also increase the burden on the government. Now they need to take measures like tax increases on public goods to fill that gap and cure the losses. Again, it leads to the loss of the one who is paying for it twice. Isn’t it some sort of inequality towards the others?

These negative effects arising due to the shared resources lead to another economic dilemma, that is the ‘Tragedy of Commons’. When an individual acts for his self-interest which ultimately leads to depletion of public resources, it creates problems. Over-fishing is the most popular example used to show the tragedy of commons. In a selective area, the fish population cannot be increased at the same pace at which it is used. But for individual profits, the fishermen choose to continue fishing in the same area till it’s all vanished and the habitat is dead for the next few weeks as there won’t be any fish in the area. This not only causes discomfort to the occupation but also to the environment, the same is seen in terms of deforestation.

If we think about this problem with a selfless view, today if I have the option to travel without getting a ticket, why would I buy one? If I had the choice to earn more, why would I not? Here comes the answer! Farsightedness. I am thinking about it now. About my current benefits but I must also think about my future. If I am aware enough of its ill effects and future consequences, I might think once before traveling without a ticket. If I know that today’s extra piece of bread will keep me hungry tomorrow, I might not eat it now. 

Of course, these are just assumptions, but the individual incentives will eventually lead to the solution to such problems. No government scheme forcing you to pay extra tax is making you come out of this cycle. Thus, all we need today is a rational consumer!

-Aditi Bhavsar

मतदानाचा हक्क, तुमची ताकद!

लोकशाहीचा खरा अर्थ म्हणजे लोकांनी लोकांसाठी निवडलेल्या प्रतिनिधींच्या माध्यमातून चालणारे सरकार. आपल्या देशातील प्रत्येक नागरिकाला संविधानाने मतदानाचा हक्क दिला आहे. हा हक्क फक्त एक अधिकार नाही, तर एक जबाबदारी आहे, जी आपल्या देशाच्या भवितव्याला आकार देते. सरकारी निर्णयांवर व्यक्ती प्रभाव टाकू शकतील, अशा सर्वांत महत्त्वाच्या मार्गांपैकी एक म्हणजे मतदान. मतदान म्हणजे कार्यालयासाठी किंवा एखाद्या समस्येच्या प्रस्तावित निराकरणासाठी उमेदवाराची पसंती व्यक्त करण्याचा औपचारिक मार्ग. मतदान प्रामुख्याने राष्ट्रीय किंवा प्रादेशिक निवडणुकीसाठी होते; मात्र स्थानिक व लहान सामुदायिक निवडणुकाही सरकारमधील वैयक्तिक सहभागासाठी तितक्याच महत्त्वाच्या ठरतात. 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र झाला आणि 26 जानेवारी 1950 रोजी भारतीय संविधान लागू झाले. संविधानातील सर्वात महत्त्वाचे तत्त्व म्हणजे सार्वत्रिक मताधिकार. या अधिकारामुळे साधा सामान्य माणूस असो वा श्रीमंत, उच्चशिक्षित असो किंवा अशिक्षित, प्रत्येकाला मत देण्याचा समान अधिकार प्राप्त झाला. याच अधिकारामुळे आपल्या देशातील लोकशाहीचे मूळ मजबूत झाले. पंतप्रधानांपासून सरपंचांपर्यंतच्या निवडीचा अधिकार प्रत्येक नागरिकाला मिळाला. यामुळेच न्याय व हक्कांची जाणीव होऊ लागली आणि स्वातंत्र्याची खरी अनुभूती मिळाली.

आज भारताची लोकशाही जगातील सर्वोत्तम लोकशाही मानली जाते, याचे मुख्य कारण म्हणजे तिची प्रभावी निवडणूक प्रक्रिया. दर पाच वर्षांनी निवडणूक होत असल्याने प्रत्येक नागरिकाला आपल्या मतांच्या ताकदीची जाणीव होते. संविधानाने दिलेले समानता, न्याय, बंधुता, स्वातंत्र्य यांसारखे मूलभूत अधिकार अबाधित ठेवण्याचे सामर्थ्य आपण आपल्या मतदानाने सिद्ध करू शकतो. निवडणूक प्रक्रियेतून निवडून येणारा कोणीही असो, सत्ता कोणाचीही असो, संविधानाचे मुख्य तत्त्व कोणीही बदलू शकत नाही. म्हणूनच, आपल्या देशाच्या लोकशाहीवर अभिमान ठेवून, संविधानाने दिलेला मतदानाचा हक्क बजावणे ही आपली जबाबदारी आहे. आपल्या मतांत देशाला प्रगतीकडे नेण्याचे सामर्थ्य आहे. म्हणूनच म्हणतात, "मतदानाचा हक्क, तुमची ताकद!" मतदान हा अधिकार केवळ वैयक्तिक स्वातंत्र्यावर आधारित नसून, तो देशाच्या विकासासाठी महत्त्वाचा आहे. त्यामुळे प्रत्येकाने हा अधिकार जबाबदारीने वापरून देशाच्या प्रगतीसाठी योगदान द्यावे. "मतदानाचा हक्क, तुमची ताकद!" हे केवळ घोषवाक्य नाही, तर आपल्या जबाबदारीची जाणीव करून देणारी सत्यता आहे.

आपल्या एका मताने देशाच्या भवितव्याला आकार देता येतो. लोकशाहीची खरी ताकद तिच्या नागरिकांच्या सक्रिय सहभागात आहे. म्हणून आपण सर्वांनी आपापल्या कर्तव्याची जाणीव ठेवून मतदान करायला हवे. मतदान करणे म्हणजे केवळ आपला हक्क बजावणे नाही, तर देशाच्या प्रगतीसाठी महत्त्वाचा वाटा उचलणे आहे.

"आजचा मतदार, उद्याचा देश घडवणारा!"

जय हिंद! जय भारत!

-जिजाऊ शेळके

Stories, Statistics and People

Indubitably, data is the most valuable thing in the world. It can establish or demolish economies, flourish or cause catastrophes, as it's ubiquitous around us, from testing vaccines to funding political campaigns. Undeniably, information accompanies misinformation, and with insights comes distortions. Each data point is a part of statistics, which is just a mere number. Statistics are just raw facts, which are uninteresting until storytelling and visualization bring life into those raw statistical facts. This enhances the message that the statistics try to convey. If the context and crux of the matter are provided pellucidly to society and are received very well by the common people, it proves to be a game changer for society. 

I wonder, if stories, statistics, and society are interconnected.Stories are the things we listen to and visualize; statistics is the collection, analysis, and interpretation of factual data; and society is the community of the people around us. These three things are pivotal when we see changes that have taken place from the previous period to the current era. All we need to do is think and wonder why and what these things actually are and how they influence the overall structure of our outlook towards various things around us. 

Today, data and society are like a double-edged sword. We have seen multiple times that a certain advertisement of a particular brand claims that its product is preferable so much so that 90% of people prefer their brand to that of others. Some toothpaste brands state that 8/10 people prefer their brand. But how many of us have asked what the sample of the people was—was it 100 or 10,000? When we consider these numbers, the story changes significantly. Same goes for political campaigns where cherry-picked statistics are shown with some pedantic data to deceive people and obscure the reality. It's then we realize that we're in jeopardy because of the lack of transparency in those campaigns, which will affect our daily lives from buying groceries to commute expenses. Therefore, it's high time to recognize the importance of data literacy. In his TED talk, Hans Rosling explains how the data is just raw facts, but when statistics, content, context, and appropriate data visualization are applied, it tells a story and gives clarity about the society. When data enters, it's not just numbers; it's also about correct explanation with appropriate interpretation, keeping in mind the full picture. We are human beings, social creatures, and throughout history we have found mediums to convey our thoughts and express ourselves. Stories are one of those mediums. We tend to remember the stories more than the statistics because it's entertaining, but what about facts? When we talk about data and reliability, we trust the statistics and not the stories because statistics are factual and stories are not. Surveys provide facts, but they are a result of societal input, and it's the people who share their opinions and views, which then leads to the realistic crux of the matter and conclusion. 

Stories and statistics are in a symbiotic relationship; both are interdependent for mutual benefit. There are misleading statistics used by the media, like a poverty line may look like there has been a significant decline in poverty, but there are many factors to keep in mind like inflation, recession, bank crisis, etc. Certain media companies only show selective data, which is misleading. So, to detect those misleading graphs, we must see the full picture, look at the labels, scale, and context. It's essential to be data literate, as it affects everything around us, from our personal choices to government policies. If we understand data and can correctly understand its message, only then will we be a data-literate society.

-Yajurved Patil